Geschatte leestijd: 6 minuten

Door R.D. Eugène Boeldak, 22 september 2023

Leiderschap in ethiek in de 21^e eeuw

Het kolonialisme en de slavernij hebben structuren en ideeën achtergelaten die de nabijheid van het slavernijverleden voor velen voelbaar houden. Pijnlijke persoonlijke ervaringen bevestigen de erfenis van de slavernij steeds opnieuw (ervaringen van institutioneel racisme). De uitwerking en doorwerking van slavernij in gekoloniseerde samenlevingen en Nederland waren niet alleen politiek, bestuurlijk of economisch van aard, maar bijvoorbeeld ook juridisch, religieus, sociaal, cultureel, psychologisch en zelfs fysiek. Racisme, discriminatie en uitsluiting op basis van afkomst en huidskleur kennen de meeste nazaten uit eigen ervaring, zowel in de Cariben als in Nederland.

Rond de eeuwwisseling begonnen sociale wetenschappers te zoeken naar manieren waarop onrecht in het verleden erkend kon worden, zodat het kon bijdragen aan het realiseren van gelijkwaardig burgerschap voor gemarginaliseerde groepen. 

Mensenrechtenwetenschappers ontwikkelden het concept ‘transformative justice’ (transformerende gerechtigheid), dat historisch onrecht op een systemische manier benadert: ‘het zoekt naar een vorm van participatie die slachtofferschap betrekt èn transformeert’. Uitgangspunt hierbij is dat herstelmaatregelen alleen herstel kunnen bevorderen als deze de gemarginaliseerde groepen centraal stellen en gelijkwaardig burgerschap creëren. 

Wetenschappers onderscheiden vier vormen van rechtvaardigheid:

1. Reparative justice: herstelbetalingen van een specifieke schade in het verleden, dat veroorzaakt is door een bepaalde handeling (herstellende gerechtigheid);
2. Restorative justice: het herstel van de relatie tussen alle betrokkenen (herstelrecht);
3. Civic justice: een breder idee van gelijkheid met betrekking tot participatie en inclusie in de samenleving (burgerlijk recht);
4. Socio-economic justice: sociaal-economische rechtvaardigheid.

Wanneer we vanuit deze vier vormen van rechtvaardigheid de Nederlandse slavernijdiscussie bekijken, dan zie we dat de betrokken groepen uit het Caribisch gebied en Suriname civic justice en socio-economic justice nastreven, door misrepresentatie, discriminatie en racisme op institutioneel niveau tegen te gaan.

De Nederlandse overheid richt zich daarentegen meer op reparative justice en restorative justice, een wat nauwe slachtoffer/dadergerichte aanpak, waarin wangedrag en schade wordt benoemd, maar waarin herstel vooral gericht blijft op de meer symbolische aspecten, zoals het aanbod van Mark Rutte van december 2016 van onder andere een essaywedstrijd voor kinderen en een website over het slavernijverleden.

Duidelijk is dat nazaten van tot slaaf gemaakten een andere, verder gaande vorm van rechtvaardigheid nastreven na 250 jaren Nederlandse slavernij en in totaal 410 jaar ontkennen van een misdaad tegen de menselijkheid. Het Tien Punten Plan van de Reparations Commission van de Organisatie van Caribische Landen (CARICOM, 2014) voor ‘reparatory justice’ van 2013, dat gericht is aan de voormalige slavennaties in Europa, kan vanwege haar bredere kijk op uitwerking en doorwerking van het koloniaal en slavernijverleden ook in Nederland een bruikbaar referentiekader voor de dialoog en de onderhandelingen bieden.

In haar publicatie van 20 september 2023 blikt de CARICOM Reparations Commission terug op 10 jaar belangenbehartiging en bewustwording omtrent reparaties. Zij meldt daarin een aantal wapenfeiten zoals a) de steunbetuiging van het UN Permanent Forum of People of African Descent aan het Tien Punten Plan in Geneve in december 2022, b) het opstellen van een Tien Punten Actieplan door de NAARC in New York, dat gebaseerd op het Tien Punten Plan van CARICOM  en c) het opzetten van reparatiecommissies of belangengroepen in Nederland, Brazilië, Colombia, Canada en het Verenigd Koninkrijk. 

In de afgelopen twintig jaar zijn de opvattingen over erkenning en herstel van het historisch onrecht van de slavernij sterk veranderd. Deze verandering is primair te danken aan de acties en stemmen van de nazaten van de tot slaaf gemaakten uit Suriname, de Cariben en Indonesië in Nederland. In de huidige strijd om bewustwording, erkenning, herstel en heling van het koloniale en slavernijverleden is meer dan ethisch leiderschap nodig bij veranderaars, ongeacht hun maatschappelijk positie of rol. Nodig is leiderschap in ethiek!

De morele opgave: oriëntatie en condities

Net als op alle andere levensterreinen geldt ook in de strijd om bewustwording, erkenning, herstel en heling van de misdaden tijdens het kolonialisme en de slavernij dat wij ons bewust zijn vanuit welke morele oriëntatie individuen, belangengroepen en -organisaties werken. 

De cultuur van een groep, organisatie of samenleving zijn de waarden en normen die leden met elkaar delen. De cultuur kan benaderd worden vanuit de vijf verschillende morele oriëntaties, zoals we in tabel 1 zagen. Deze oriëntaties kunnen uiteraard deels door elkaar lopen. 

Naast oriëntaties kan de cultuur worden aangeduid aan de hand van condities die positief werken voor ethisch gedrag. Boschma en Kaptein onderscheiden de volgende goede condities voor ethisch gedrag binnen en vanuit groepen of organisaties:

• helderheid van ethische verwachtingen
• bespreekbaarheid van ethische dilemma’s
• voorbeeldgedrag van leidinggevenden
• betrokkenheid van leden/deelnemers
• uitvoerbaarheid van gewenste ethiek
• transparantie ten aanzien van (on)ethisch gedrag
• onderlinge aanspreekbaarheid
• waardering van ethisch gedrag & sanctionering van onethisch gedrag.

Tula vertoonde ethisch leiderschap en was bovenal een leider in ethiek in 1795: hij zette namelijk met argumenten en daden een nieuwe ethische norm neer. 

Tula kan, hoewel hij er niet in geslaagd is vrijheid, gelijkheid en gerechtigheid te realiseren, met recht beschouwd worden als een lichtend voorbeeld voor leiderschap in ethiek toen en voor alle tijden! Laten wij minstens ethisch leiderschap en het liefst leiderschap in ethiek tonen in onze strijd om vrijheid, gelijkheid en gerechtigheid binnen het Nederlands Koninkrijk.

Lees hier deel 1: https://curacao.nu/tula-deel-1-het-goede-doen-met-de-goede-redenen/

Geraadpleegde bronnen

• Allen, Rose Mary e.a. (red), Staat en slavernij, 2023
• Boschma, Eppy & Muel Kaptein (RSM- EUR), Leiderschap in ethiek. Inspiratie voor een baanbrekende ethiek in bedrijven, 2015
• Boxman, Rutger, Het morele leiderschapskompas. Een onderzoek naar de moraliteit in leiderschap. Master thesis RSM – EUR, 2021
• CARICOM Reparations Commission attributes recent progress to strategic partnerships, 20 september 2023
• Darby, Jayson, Wat is ethisch leiderschap. Attributen, kenmerken en voorbeelden, 2023
• Jordaan, Han, Slavernij en vrijheid op Curaçao, 2013
• Hartog, Johannes, Tula. Verlangen naar vrijheid, 1973
• Heijer den, Henk, Nederlands slavernijverleden. Historische inzichten en het debat nu, 2021
• Hoog de, L., Van rebellie tot revolutie, 1983
• Kaptein, Muel, Ethisch leiderschap gevraagd. Managementsite, 3 april 2013
• Knmg.nl/Advies&Richtlijnen
• Paula, A.F., 1795 De slavenopstand op Curaçao. Een bronnenuitgave van de originele overheidsdocumenten, 1974
• Rego do, Charles, Sklabitut i rebelion, 1795
• Schinck, Johannes, Relaas aan de Raad van Curaçao, 1795
• Zelforganisatiefabriek.nl/watzijnmijnwaarden