Geschatte leestijd: 8 minuten

Door R.D. Eugène Boeldak, 22 september 2023

Inleiding

In dit artikel belicht ik de uitzonderlijke moed en blijk van leiderschap van Tula vanuit het gezichtspunt of perspectief van ethisch leiderschap. Ter inleiding bespreek ik ethisch leiderschap en de kenmerkende waarden binnen ethiek als oriëntatie voor moreel gedrag. De kernboodschap ligt in de duiding van de ethische waarden die Tula in woord en daad liet zien en het voorbeeld dat hij voor mensen in de 21^e eeuw kan zijn. Op 19 en 20 augustus 2023 heb ik in Den Haag resp. Amsterdam een lezing gehouden getiteld ‘Tula, gids in ethisch leiderschap’. Dit artikel is een bewerking en uitbreiding van deze lezingen.

Ethisch leiderschap

Ethisch leiderschap wordt omschreven als ‘het aantonen van normatief gepast gedrag door middel van persoonlijke acties, interpersoonlijke relaties, het promoten van dergelijk gedrag bij volgers door middel van tweerichtingscommunicatie, versterking en besluitvorming’. 

Volgens Jayson Darby is er sprake van ethisch leiderschap wanneer een leider gedrag vertoont in overeenstemming met erkende ethische principes en waarden (gepast gedrag in woorden en daden). Allereerst beschikken ethische leiders over een moreel kompas. Zij tasten niet alleen de omgeving af, maar hebben zelf een sterk ontwikkelde visie op wat goed en slecht is. Ze hebben een duidelijk richtingsgevoel voor wat er beter kan en moet. Ethische leiders beschikken bovendien over moed. Ze weten niet alleen dat het anders moet en kan, maar ze doen het ook anders. Zij beschikken over het doorzettingsvermogen en het lef om dat te doen waar anderen zouden opgeven. Waar de rest zwijgt, gaan zij door en eisen ook de verantwoordelijkheid op.

Muel Kapteinomschrijft ethisch leiderschap als volgt: ‘Uiteindelijk gaat het bij ethisch leiderschap om mensen die laten zien dat zij niet het product zijn van hun omgeving, maar in staat zijn zelf een omgeving te creëren waarin zij het goede en het beste uit zichzelf kunnen halen, en uit anderen.’ 

Ethiek is gestoeld op waarden die worden geconcretiseerd in normen (geschreven en ongeschreven richtlijnen en regels). Waarden kun je omschrijven als de positieve idealen waarnaar een mens, groep of organisatie streeft. Bij ethisch gedrag ben je je bewust van je waarden. ‘Ethisch gedrag betekent dat je -vanuit je waarden- bewust voor bepaalde normen kiest, die naleeft en erachter staat. Niet omdat het moet of loont, maar omdat je het zelf vindt en op die manier wilt.’ Ethisch gedrag kun je verantwoorden, is uitlegbaar en geen onderbuikgevoel of intuïtie. Ethiek is kort omschreven: Het goede doen met de goede redenen.

Leiderschap wordt meestal omschreven als ‘een beïnvloedingsproces, waarbij de leider ervoor zorgt dat de volgers dingen willen en doen die ze anders niet zouden doen.’ Een leider ontwikkelt een visie, formuleert een (nieuw) doel en krijgt anderen mee in het nastreven hiervan. 

Leiderschap in ethiek gaat verder dan het basale ethisch denken en handelen van het individu.

Van leiderschap in ethiek is er sprake wanneer een persoon of instantie, ‘gedreven vanuit zijn waarden, nieuwe normen stelt waarin hij anderen meekrijgt. Een leider in ethiek stelt een norm die verder gaat dan wat op dat moment veelal wordt gehanteerd. Een leider in ethiek is grensverleggend en baanbrekend.’ Het gaat hierbij om het neerzetten van een nieuwe ethische norm.

De kernpunten van leiderschap in ethiek kunnen als volgt worden samengevat:

• Leiderschap in ethiek kan zich uitstrekken van een individuele leidinggevende of medewerker tot een heel bedrijf of hele sector.
• Het gaat verder dan zich houden aan de huidige moraal. Er wordt een nieuwe norm gesteld: proactief, grensverleggend, innovatief. Het gaat niet alleen om dingen niet doen die anderen (nog) wel doen, maar juist ook om dingen doen die anderen (nog) niet doen.
• Het betekent niet alleen dat iemand zich ethisch gedraagt, maar vooral ook dat anderen daarin volgen. De volgers passen hun gedrag aan de nieuwe ethische norm aan.
• Het gaat niet alleen over revolutionaire veranderingen. Een medewerker die het in zijn/haar team bijvoorbeeld voor elkaar krijgt dat er geen discriminerende grappen meer worden gemaakt, kan ook als leider in ethiek worden gezien.

Ethiek wordt binnen de wetenschap als één van de vijf oriëntaties voor moreel gedrag beschouwd. De vier andere oriëntaties zijn egoïsme, legalisme, conformisme en altruïsme. 

Tabel 1 geeft een overzicht van de kenmerken daarvan. In de praktijk kunnen oriëntaties door elkaar lopen; er zijn ‘grijze’ overgangsgebieden. Maar het onderscheid helpt om een analyse te maken: Welke oriëntatie heb jijzelf? En ook: welke oriëntatie zou je wíllen hebben?

Bij ethisch denken en handelen horen onder andere de volgende waarden. 

Tula, leider in ethiek in 1795

Op woensdag 19 augustus 2023 (228 jaar geleden) kregen Tula, Bastiaan Carpata en andere vrijheidsstrijders op plantage Port St. Marie ’s-avonds bezoek van pater Jacobus Schinck, een Franciscaner pater die kwam bemiddelen namens gouverneur Johannes de Veer (1738-1796). Deze ontmoeting vond plaats nadat Tula (kapitein Rigaud) en een veertig- tot vijftigtal tot slaaf gemaakten maandagochtend 17 augustus 1795 weigerden aan het werk te gaan. Plantage-eigenaar Caspar Lodewijk van Uytrecht vroeg driemaal naar de reden van de weigering. Hij kreeg geen antwoord en stelde daarom voor dat de werkweigeraars zich tot de gouverneur zouden richten. Hierna bevrijdden de werkweigeraars een aantal opgesloten tot slaaf gemaakten en trokken op naar plantage Sta. Cruz, waar meer tot slaaf gemaakten zich, geleid door Bastiaan Carpata, bij hen aansloten. Daarna trok de groep naar plantage Port St. Marie. 

Ook een aantal tot slaaf gemaakten van onder andere de plantages Zorgvlied, Savonet, Wacawa, San Heronimo sloten zich aan. Dinsdag 18 augustus wisten de opstandelingen het eerste detachement soldaten van de Koloniale Raad op Port St. Marie te verslaan en terug te dringen.

Een grotere troepenmacht onder leiding van kapitein-commandant Van Westerholt trok in de middag van 19 augustus naar deze plantage. Pater Jacobus Schinck had zich bij de Koloniale Raad aangemeld om de opstandelingen (bekeerd tot het katholicisme) aan te horen, waar mogelijk klachten weg te laten nemen en hen namens de gouverneur pardon aan te bieden. Hij stelde een relaas (verslag) op van zijn ontmoeting met Tula en de andere vrijheidsstrijders op woensdag 19 augustus 1795.

Het relaas van het gesprek tussen Tula en pater Schinck biedt een inkijk in de doelen en motivatie van de leiders van de opstand tegen slavernij. Bijzonder veelzeggend zijn de volgende citaten. Tula’s woorden en daden geven ons inzicht in de waarden, beginselen of principes van waaruit Tula (en Carpata) handelde(n).

Citaat 1

Tula: ”Wij zijn al te zeer mishandelt, pater, wij zoeken niemand kwaad te doen maar zoeken onze vrijheid, de fransche negers hebben hunne vrijdom bekoomen, Holland is ingenomen door de franschen, vervolgens moeten ook wij hier vrij zijn.”

Pater Schinck: “ik antwoorde hem dat in Holland onze overigheid woonde, en dat wij aan die overigheid moesten gehoorzamen, waar op hij Toela antwoorde”,
Tula: als ’t zoo is, waar blijven dan de hollandsche scheepen? 

Citaat 2

Pater Schinck: “Ik bleef dan alleen in de kamer, met nog twee gevangene ruiters den heer van der Grijp en Thielman, en capt. Toela die op deze volgende wijze in [onzer] aller presentie begon te redeneeren; 

Tula: “Heer pater, koomen alle menschen niet voort uit een vader Adam en Eva? Heb ik kwalijk gedaan dat ik 22 van mijne medebroeders verlost hebbe uit de boeijens, waar in zij onregtvaardig geworpen waren? Heer Pater de fransche vrijheid heeft ons gediend tot torment; als iemand van ons gestraft wierd, wierd hem telkens tegengeworpen, gij zoekt ook uw vrijheid? Een werd ik vastgebonden, ik riep zonder ophouden om genaade voor een armen slaaf, tot ten laatsten losgemaakt zijnde, golfde ’t bloed uit mijne mond, ik wierp mij op mijn knien, en riep tot God; O Goddelijke Majesteit! O Suijverste Geest! Is ’t dan Uwen wil dat wij zoo mishandelt worden! 

Ach Pater men draagt meer zorg voor een beest, als een beest een been breekt ’t word geneezen.”

Citaat 3

Pater Schinck: ”Men bragt mij coffi, en een neger genaamd Basiaan Carpata kwaam bij mij, dat hij een paard voor mij had laaten zadelen en hij wilde absoluut niet dat ik te voet zoude te rug gaan ik nam dan afscheid van capt. Toela, en vraagde hem wat rapport ik zoude geven aan den Achtbn Heer Gouverneur en Raaden; Tula: “Wij verlangen niets anders als onze vrijheid.”

Welke waarden van ethisch leiderschap liet Tula in woord en daad zien?

De bijzonderheid van Tula ligt onder meer daarin dat hij eigenschappen van ethisch leiderschap liet zien in een tijd waarin het concept en de definitie van ethisch leiderschap nog niet bestonden.

Lees morgen deel 2.